کتاب تخصصی: نظریه‌های ارتباطات

دکتر یونس شکرخواه

کتاب نظریه‌های ارتباطات به لحاظ حجم و تنوع نظریه‌ها از ویژگی منحصر به‌فردی برخوردار است و در واقع دایره‌المعارفی است که نظریه‌های مهم ارتباطات از کلاسیک تا مدرن و پست‌مدرن را در خود جای داده است. چهار مترجم که دانش‌آموخته ارتباطات از دانشگاه تهران هستند ترجمه نظریه‌های ارتباطات را که مشتمل بر 79 مقاله از اندیشمندان بزرگ مطالعات رسانه‌ای و فرهنگی است، انجام داده‌اند.

  ----------------------------------

کتاب نظریه‌های ارتباطات به لحاظ حجم و تنوع نظریه‌ها از ویژگی منحصر به‌فردی برخوردار است و در واقع دایره‌المعارفی است که نظریه‌های مهم ارتباطات از کلاسیک تا مدرن و پست‌مدرن را در خود جای داده است.

چهار مترجم که دانش‌آموخته ارتباطات از دانشگاه تهران هستند ترجمه نظریه‌های ارتباطات را که مشتمل بر 79 مقاله از اندیشمندان بزرگ مطالعات رسانه‌ای و فرهنگی است، انجام داده‌اند.
شاهو صبار مترجم جلد اول، هادی خوش‌نویس مترجم جلد دوم، احسان شاقاسمی مترجم جلد سوم و گودرز میرانی مترجم جلد چهارم این مجموعه 2300 صفحه‌ای هستند. مقالات این اثر توسط پل کوبلی از میان آثار ارتباط‌شناسان مشهور دنیا دست‌چین شده است.
رویکرد اصلی این کتاب، ارتباطات نشانه‌شناختی است و با در کنار هم قرار دادن نظریه‌های گوناگون نشانه‌شناسی از حوزه‌های مختلف معرفت زبان‌شناختی، فلسفی، ادبی، روان‌شناختی، انسان‌شناختی، منطقی و جامعه‌شناختی مسیر پیچیده اما روشن برای رسیدن به معنای نشانه‌ها را فراروی خواننده ترسیم می‌کند.
نشانه‌شناسی از جمله حوزه‌های کمتر شناخته‌ شده دانش در ایران محسوب می‌شود و آثار انگشت‌شمار این دانش به زبان فارسی هنوز نتوانسته است چنان که باید و شاید این حوزه مطالعاتی را در کانون توجه علاقه‌مندان قرار دهد. از این‌رو این اثر با تنوع موضوع و نیز گوناگونی آرای نویسندگان توانمند آن، می‌تواند چراغ راه جویندگان معرفت نشانه‌شناختی باشد.
من در مراسم رونمایی این کتاب گفتم وجود چاپ فارسی کتاب «نظریه‌های ارتباطات» ایجاد سئوال‌های جدید در مقابل تئوری‌های گذشته ارتباطات است؛ چرا که در این کتاب تمامی متون اورجینال علوم ارتباطات که موردنیاز دانشجویان و اساتید ارتباطات است جمع‌آوری شده است و این آثار را باید در بستر تاریخی تحولات مرتبط با نظریه‌ها درک کرد؛ تئوری‌های ارتباطی تاکنون هفت مرحله را از سر گذرانده‌اند:
1. ارتباطات به‌عنوان معانی بیان که بین دوره 1900 تا 1950 مطرح بوده و این دوران دوره غلبه تلقی‌های زبانی و ادبی از ارتباطات بوده است و به ارتباطات از زاویه قدرت بیان و علم بدیع نگریسته می‌شده است. علی‌القاعده از این دیدگاه تسلیم بودن مخاطب حرف اول و آخر است.
2. ارتباطات و علوم اجتماعی از 1930 تا 1960 که دوره غلبه بحث‌های مرتبط با تاثیرات رسانه‌ای است و آرای ویلبر شرام، هارولد لسول، کورت لوین، پاول لازارسفلد، کارل هولند و برنارد برلسون مطرح بوده است.
3. انقلاب تجربی یا به عبارت بهتر دوران قرار گرفتن نظریه‌ها در لوله آزمایش است (1950 تا 1970) که دوره مرزبندی دقیق‌تر پژوهش‌های ارتباطی با تحلیل‌های تاریخی، بیانی متکی بر متن و نیز دوره مطرح شدن مدل ارتباطی خطی ‌شان و نوویور بوده است. (باز هم تسلیم تلقی کردن مخاطب)
4. در مرحله چهارم که در واقع دهه پرآشوب 1960 تا 1970 است شاهد تاکید بر ارتباطات میان‌فردی هستیم و این خود محصول جنبش‌های مدنی در آمریکاست که به این ادبیات ارتباطی، غنا می‌بخشد و فقط در همین دوره است که نمادهای بی‌‌قدرتی و انفعال مخاطبان تاحدودی دچار آسیب می‌شود.
5. در مرحله پنجم یک نوع معانی بیان نوین (1965 تا 1980) پا می‌گیرد که در این دوران دوباره بحث‌های اقناع جان می‌گیرند و عبارت مارشال مک لوهان مبنی بر رسانه همان پیام است، مورد توجه قرار می‌گیرد و این در حالی است که آمریکا در این دوران از وجود نظریه‌های انتقادی در اروپا بی‌خبر است.
6. خاصیت دوره ششم تعقیب و جست‌وجو برای یک مدل جهانی است که در فاصله 1970 تا 1980بروز می‌یابد و در این مرحله پس از دو دهه مطالعات تجربی به خلأ یک تئوری بزرگ واحد در قبال فرایند ارتباط پی برده می‌شود و کتاب «ساختار انقلاب‌های علمی» فیلسوف علم توماس کوهن تاثیر عمیقی بر حوزه ارتباطات می‌گذارد و نظریه‌پردازان ارتباطات پی می‌برند که علم از پارادایم جهانی برخوردار بوده و آنان تا آن هنگام از وجود آن بی‌اطلاع بوده‌اند.
7. اما در مرحله هفتم که به دوره انرژی و اضطراب معروف است و از 1980 تا امروز را در برمی‌گیرد؛ در واقع با دورانی مواجه شده‌ایم که در آن چند رگه پژوهشی غلبه یافته است: پژوهش‌های تحلیلی، روش‌های مبتنی بر قوم‌نگاری، نفوذ به جعبه سیاه ذهن از طریق توجه به فرایندهای شناختی، مطالعه روابط بین فردی، باور به پلورالیسم و تفکیک که همه برخلاف توجه به مدل جهانی در دوره قبلی است.
در هر حال کتاب نظریه‌های ارتباطات به لحاظ حجم و تنوع نظریه‌ها از ویژگی منحصر به‌فردی برخوردار است و در واقع دایره‌المعارفی است که نظریه‌های مهم ارتباطات از کلاسیک تا مدرن و پست‌مدرن را در خود جای داده است. پس نکته مهم این است که این نظریه‌ها را باید با این کلید گشود که ابتدا در فرامتن تاریخی خود درک شوند و دیگر اینکه؛ امروز فرهنگ رسانه‌ای‌، همان فرهنگ اینترنتی در حوزه ارتباطات به‌شمار می‌رود.
این اثر در فصل نخست با طرح بخشی به‌عنوان الگو و الگوسازی به مهم‌ترین مفاهیم ارتباطات به مثابه زیربنای شکل‌گیری اثر می‌پردازد تا در بخش دیگری از این جلد وجه مهم دیگری از ارتباط را که مدنظر ویراستار است، شرح دهد و با رویکردی نشانه‌شناختی در بخش سوم کتاب در جلد دوم بر مفاهیم زبان‌شناختی ارتباط متمرکز شود و بر این اساس دیگر بخش این مجلد را کاربردی کند.
کوبلی در جلد سوم کتاب خود ابتدا از متن و با اثری مشهور از رولان بارت بنام شروع می‌کند و با تشریح ژانر و ارتباط آن با متن در قسمت دوم (بخش ششم کتاب) به بازنمایی، گفتمان و ایدئولوژی می‌پردازد تا تأثیر آنها را در ارتباطات رسانه‌ای شده که سرآغاز جلد چهارم است، گوش‌زد کند.
جلد چهارم که مرکب از چهار بخش است ارتباطات با واسطه یا رسانه‌ای ‌شده را سرلوحه بحث قرار می‌دهد و با آشنا ساختن دانش‌پژوه با مفاهیم این حوزه در هشتمین بخش کتاب، مهم‌ترین وجوه ارتباط رسانه‌ای - رمزگذاری، رمزگشایی و عمل خوانش یا قرائت متن- را تشریح می‌کند.
نهمین بخش کتاب به رابطه شناخت و ارتباطات می‌پردازد تا حوزه میان‌رشته‌ای ارتباطات را از دانش روان‌شناسی بی‌نصیب نگذارد.
کوبلی در این 9 بخش خواننده را کاملا آماده می‌کند تا در ورود به بخش دهم که فضایی متفاوت از بقیه کتاب دارد، دچار خلأ معرفتی نشود. در این بخش از کتاب به فضای ارتباطات جهانی و جهانی شدن به ‌عنوان پدیده‌ای که بر این مبنا شکل گرفته، وارد می‌شویم و نهایتا با شناخت حقوق، قوانین و قراردادهای جهانی حاکم بر ارتباطات، کتاب را به پایان می‌بریم.
با توجه به مراحل هفت‌گانه پیش‌گفته، چاپ کتاب نظریه‌های ارتباطات نه تنها پایان فعالیت در زمینه ارتباطات نیست، بلکه امروز باید این تئوری‌ها را به مثابه متن در فرامتن مراحل پیش‌گفته قرار داد تا رمزگشایی شوند و سپس این یافته‌ها را در بافت جوامع سایبری کنونی قرار دارد تا به عیار آنها بیش از پیش پی برد.

به نقل از دات